Marcus Tullius Cicero

Marcus Tullius Cicero, equestri genere, Arpini, quod est Volscorum oppidum, natus est. Ex eius avis unus verrucam in extremo naso sitam habuit, ciceris grano similem; inde cognomen Ciceronis genti inditum. Suadentibus quibusdam ut id nomen mutaret, “Dabo operam” inquit “ut istud cognomen nobilissimorum nominum splendorem vincat.” Cum a patre Romam missus, ubi celeberrimorum magistrorum scholis interesset, eas artes disceret, quibus aetas puerilis ad humanitatem solet informari, tanto successu tantaque cum praeceptorum tum ceterorum discipulorum admiratione id fecit, ut, cum fama de Ciceronis ingenio et doctrina ad alios manasset, non pauci, qui eius videndi et audiendi gratia scholas adirent, reperti esse dicantur.

Cum nulla re magis ad summos in re publica honores viam muniri posse intellegeret quam arte dicendi et eloquentia, toto animo in eius studium incubuit, in quo quidem ita versatus est, ut non solum eos, qui in Foro et iudiciis causas perorarent, studiose sectaretur, sed privatim quoque diligentissime se exerceret. Primum eloquentiam et libertatem adversus Sullanos ostendit. Nam cum Roscium quendam, parricidii accusatum, ob Chrysogoni, Sullae liberti, qui in eius adversariis erat, potentiam nemo defendere auderet, tanta eloquentiae vi eum defendit Cicero, ut iam tum in arte dicendi nullus ei par esse videretur. Ex quo invidiam veritus Athenas studiorum gratia petiit, ubi Antiochum philosophum studiose audivit. Inde eloquentiae causa Rhodum se contulit, ubi Molonem, Graecum rhetorem tum disertissimum, magistrum habuit. Qui cum Ciceronem dicentem audivisset, flevisse dicitur, quod per hunc Graecia eloquentiae laude privaretur.

Romam reversus quaestor Siciliam habuit. Nullius vero quaestura aut gratior aut clarior fuit; cum magna tum esset annonae difficultas, initio molestus erat Siculis, quos cogeret frumenta in urbem mittere; postea vero, diligentiam et iustitiam et comitatem eius experti, maiores quaestori suo honores quam ulli umquam praetori detulerunt. E Sicilia reversus Romam in causis dicendis ita floruit, ut inter omnes causarum patronos et esset et haberetur princeps.

Consul deinde factus L. Sergii Catilinae coniurationem singulari virtute, constantia, cura compressit. Catilinae proavum, M. Sergium, incredibili fortitudine fuisse Plinius refert. Stipendia is fecit secundo bello Punico. Secundo stipendio dextram manum perdidit: stipendiis duobus ter et vicies vulneratus est: ob id neutra manu, neutro pede satis utilis, plurimisque postea stipendiis debilis miles erat. Bis ab Hannibale captus, bis vinculorum eius profugus, viginti mensibus nullo non die in catenis aut compedibus custoditus. Sinistra manu sola quater pugnavit, duobus equis, insidente eo, suffossis. Dextram sibi ferream fecit eaque religata proeliatus Cremonam obsidione exemit, Placentiam tutatus est, duodena castra hostium in Gallia cepit. Ceteri profecto, Plinius addit, victores hominum fuere, Sergius vicit etiam fortunam.

Singularem huius viri gloriam foede dehonestavit pronepotis scelus. Hic enim rei familiaris, quam profuderat, inopia multorumque scelerum conscientia in furorem actus et dominandi cupiditate incensus indignatusque, quod in petitione consulatus repulsam passus esset, coniuratione facta senatum confodere, consules trucidare, urbem incendere, diripere aerarium constituerat. Actum erat de pulcherrimo imperio, nisi illa coniuratio in Ciceronem et Antonium consules incidisset, quorum alter industria rem patefecit, alter manu oppressit. Cum Cicero, habito senatu, in praesentem reum perorasset, Catilina, incendium suum ruina se restincturum esse minitans, Roma profugit et ad exercitum, quem paraverat, proficiscitur, signa inlaturus urbi. Sed socii eius, qui in urbe remanserant, comprehensi in carcere necati sunt. A. Fulvius, vir senatorii ordinis, filium, iuvenem et ingenio et forma inter aequales nitentem, pravo consilio Catilinae amicitiam secutum inque castra eius ruentem, ex medio itinere retractum supplicio mortis adfecit, praefatus non se Catilinae illum adversus patriam, sed patriae adversus Catilinam genuisse.

Neque eo magis ab incepto Catilina destitit, sed infestis signis Romam petens Antonii exercitu opprimitur. Quam atrociter dimicatum sit exitus docuit: nemo hostium bello superfuit; quem quisque in pugnando ceperat locum, eum amissa anima tegebat. Catilina longe a suis inter hostium cadavera repertus est: pulcherrima morte, si pro patria sic concidisset! Senatus populusque Romanus Ciceronem patrem patriae appellavit. Cicero ipse in oratione pro Sulla palam praedicat consilium patriae servandae fuisse iniectum sibi a diis, cum Catilina coniurasset adversus eam. “O dii immortales,” inquit “vos profecto incendistis tum animum meum cupiditate conservandae patriae. Vos avocastis me a cogitationibus omnibus ceteris et convertistis ad salutem unam patriae. Vos denique praetulistis menti meae clarissimum lumen in tenebris tantis erroris et inscientiae. Tribuam enim vobis, quae sunt vestra. Nec vero possum tantum dare ingenio meo, ut dispexerim sponte mea in tempestate illa turbulentissima rei publicae, quid esset optimum factu.”

Paucis post annis Ciceroni diem dixit Clodius tribunus plebis, quod cives Romanos indicta causa necavisset. Senatus maestus, tamquam in publico luctu, veste mutata pro eo deprecabatur. Cicero, cum posset armis salutem suam defendere, maluit urbe cedere quam sua causa caedem fieri. Proficiscentem omnes boni flentes prosecuti sunt. Dein Clodius edictum proposuit ut Marco Tullio igni et aqua interdiceretur: illius domum et villas incendit. Sed vis illa non diuturna fuit, mox enim totus fere populus Romanus ingenti desiderio Ciceronis reditum flagitare coepit et maximo omnium ordinum studio Cicero in patriam revocatus est. Nihil per totam vitam Ciceroni itinere, quo in patriam rediit, accidit iucundius. Obviam ei redeunti ab universis itum est: domus eius publica pecunia restituta est.

Gravissimae illa tempestate inter Caesarem et Pompeium ortae sunt inimicitiae, ut res nisi bello dirimi non posse videretur. Cicero quidem summo studio enitebatur ut eos inter se reconciliaret et a belli civilis calamitatibus deterreret, sed cum neutrum ad pacem ineundam permovere posset, Pompeium secutus est. Sed victo Pompeio, a Caesare victore veniam ultro accepit. Quo interfecto Octavianum, Caesaris heredem, fovit, Antonium impugnavit effecitque ut a senatu hostis iudicaretur.

Sed Antonius, inita cum Octaviano societate, Ciceronem iam diu sibi inimicum proscripsit. Qua re audita, Cicero transversis itineribus in villam, quae a mari proxime aberat, fugit indeque navem conscendit, in Macedoniam transiturus. Unde aliquotiens in altum provectum cum modo venti adversi rettulissent, modo ipse iactationem maris pati non posset, taedium tandem eum et fugae et vitae cepit regressusque ad villam “Moriar” inquit “in patria saepe servata.” Satis constat, adventantibus percussoribus, servos fortiter fideliterque paratos fuisse ad dimicandum, ipsum deponi lecticam et quietos pati, quod sors iniqua cogeret, iussisse. Prominenti ex lectica et immotam cervicem praebenti caput praecisum est. Manus quoque abscissae; caput relatum est ad Antonium eiusque iussu cum dextra manu in rostris positum.

Quamdiu res publica Romana per eos gerebatur, quibus se ipsa commiserat, in eam curas cogitationesque fere omnes suas conferebat Cicero et plus operae ponebat in agendo quam in scribendo. Cum autem dominatu unius C. Iulii Caesaris omnia tenerentur, non se angoribus dedidit nec indignis homine docto voluptatibus. Fugiens conspectum Fori urbisque rura peragrabat abdebatque se, quantum licebat, et solus erat. Nihil agere autem cum animus non posset, existimavit honestissime molestias posse deponi, si se ad philosophiam rettulisset, cui adulescens multum temporis tribuerat, et omne studium curamque convertit ad scribendum: atque ut civibus etiam otiosus aliquid prodesse posset, elaboravit ut doctiores fierent et sapientiores, pluraque brevi tempore, eversa re publica, scripsit, quam multis annis ea stante scripserat. Sic facundiae et Latinarum litterarum parens evasit paruitque virorum sapientium praecepto, qui docent non solum ex malis eligere minima oportere, sed etiam excerpere ex his ipsis, si quid insit boni.

Multa exstant facete ab eo dicta. Cum Lentulum, generum suum, exiguae staturae hominem, vidisset longo gladio accinctum, “Quis” inquit “generum meum ad gladium adligavit?”—Matrona quaedam iuniorem se, quam erat, simulans dictitabat se triginta tantum annos habere; cui Cicero “Verum est,” inquit “nam hoc viginti annos audio.”—Caesar, altero consule mortuo die Decembris ultima, Caninium consulem hora septima in reliquam diei partem renuntiaverat; quem cum plerique irent salutatum de more, “Festinemus” inquit Cicero “priusquam abeat magistratu.” De eodem Caninio scripsit Cicero: “Fuit mirifica vigilantia Caninius, qui toto suo consulatu somnum non viderit.”

Cum nulla re magis ad summos in re publica honores viam muniri posse intellegeret quam arte dicendi et eloquentia, toto animo in eius studium incubuit, in quo quidem ita versatus est, ut non solum eos, qui in Foro et iudiciis causas perorarent, studiose sectaretur, sed privatim quoque diligentissime se exerceret. Primum eloquentiam et libertatem adversus Sullanos ostendit. Nam cum Roscium quendam, parricidii accusatum, ob Chrysogoni, Sullae liberti, qui in eius adversariis erat, potentiam nemo defendere auderet, tanta eloquentiae vi eum defendit Cicero, ut iam tum in arte dicendi nullus ei par esse videretur. Ex quo invidiam veritus Athenas studiorum gratia petiit, ubi Antiochum philosophum studiose audivit. Inde eloquentiae causa Rhodum se contulit, ubi Molonem, Graecum rhetorem tum disertissimum, magistrum habuit. Qui cum Ciceronem dicentem audivisset, flevisse dicitur, quod per hunc Graecia eloquentiae laude privaretur.

Romam reversus quaestor Siciliam habuit. Nullius vero quaestura aut gratior aut clarior fuit; cum magna tum esset annonae difficultas, initio molestus erat Siculis, quos cogeret frumenta in urbem mittere; postea vero, diligentiam et iustitiam et comitatem eius experti, maiores quaestori suo honores quam ulli umquam praetori detulerunt. E Sicilia reversus Romam in causis dicendis ita floruit, ut inter omnes causarum patronos et esset et haberetur princeps.

Consul deinde factus L. Sergii Catilinae coniurationem singulari virtute, constantia, cura compressit. Catilinae proavum, M. Sergium, incredibili fortitudine fuisse Plinius refert. Stipendia is fecit secundo bello Punico. Secundo stipendio dextram manum perdidit: stipendiis duobus ter et vicies vulneratus est: ob id neutra manu, neutro pede satis utilis, plurimisque postea stipendiis debilis miles erat. Bis ab Hannibale captus, bis vinculorum eius profugus, viginti mensibus nullo non die in catenis aut compedibus custoditus. Sinistra manu sola quater pugnavit, duobus equis, insidente eo, suffossis. Dextram sibi ferream fecit eaque religata proeliatus Cremonam obsidione exemit, Placentiam tutatus est, duodena castra hostium in Gallia cepit. Ceteri profecto, Plinius addit, victores hominum fuere, Sergius vicit etiam fortunam.

Singularem huius viri gloriam foede dehonestavit pronepotis scelus. Hic enim rei familiaris, quam profuderat, inopia multorumque scelerum conscientia in furorem actus et dominandi cupiditate incensus indignatusque, quod in petitione consulatus repulsam passus esset, coniuratione facta senatum confodere, consules trucidare, urbem incendere, diripere aerarium constituerat. Actum erat de pulcherrimo imperio, nisi illa coniuratio in Ciceronem et Antonium consules incidisset, quorum alter industria rem patefecit, alter manu oppressit. Cum Cicero, habito senatu, in praesentem reum perorasset, Catilina, incendium suum ruina se restincturum esse minitans, Roma profugit et ad exercitum, quem paraverat, proficiscitur, signa inlaturus urbi. Sed socii eius, qui in urbe remanserant, comprehensi in carcere necati sunt. A. Fulvius, vir senatorii ordinis, filium, iuvenem et ingenio et forma inter aequales nitentem, pravo consilio Catilinae amicitiam secutum inque castra eius ruentem, ex medio itinere retractum supplicio mortis adfecit, praefatus non se Catilinae illum adversus patriam, sed patriae adversus Catilinam genuisse.

Neque eo magis ab incepto Catilina destitit, sed infestis signis Romam petens Antonii exercitu opprimitur. Quam atrociter dimicatum sit exitus docuit: nemo hostium bello superfuit; quem quisque in pugnando ceperat locum, eum amissa anima tegebat. Catilina longe a suis inter hostium cadavera repertus est: pulcherrima morte, si pro patria sic concidisset! Senatus populusque Romanus Ciceronem patrem patriae appellavit. Cicero ipse in oratione pro Sulla palam praedicat consilium patriae servandae fuisse iniectum sibi a diis, cum Catilina coniurasset adversus eam. “O dii immortales,” inquit “vos profecto incendistis tum animum meum cupiditate conservandae patriae. Vos avocastis me a cogitationibus omnibus ceteris et convertistis ad salutem unam patriae. Vos denique praetulistis menti meae clarissimum lumen in tenebris tantis erroris et inscientiae. Tribuam enim vobis, quae sunt vestra. Nec vero possum tantum dare ingenio meo, ut dispexerim sponte mea in tempestate illa turbulentissima rei publicae, quid esset optimum factu.”

Paucis post annis Ciceroni diem dixit Clodius tribunus plebis, quod cives Romanos indicta causa necavisset. Senatus maestus, tamquam in publico luctu, veste mutata pro eo deprecabatur. Cicero, cum posset armis salutem suam defendere, maluit urbe cedere quam sua causa caedem fieri. Proficiscentem omnes boni flentes prosecuti sunt. Dein Clodius edictum proposuit ut Marco Tullio igni et aqua interdiceretur: illius domum et villas incendit. Sed vis illa non diuturna fuit, mox enim totus fere populus Romanus ingenti desiderio Ciceronis reditum flagitare coepit et maximo omnium ordinum studio Cicero in patriam revocatus est. Nihil per totam vitam Ciceroni itinere, quo in patriam rediit, accidit iucundius. Obviam ei redeunti ab universis itum est: domus eius publica pecunia restituta est.

Gravissimae illa tempestate inter Caesarem et Pompeium ortae sunt inimicitiae, ut res nisi bello dirimi non posse videretur. Cicero quidem summo studio enitebatur ut eos inter se reconciliaret et a belli civilis calamitatibus deterreret, sed cum neutrum ad pacem ineundam permovere posset, Pompeium secutus est. Sed victo Pompeio, a Caesare victore veniam ultro accepit. Quo interfecto Octavianum, Caesaris heredem, fovit, Antonium impugnavit effecitque ut a senatu hostis iudicaretur.

Sed Antonius, inita cum Octaviano societate, Ciceronem iam diu sibi inimicum proscripsit. Qua re audita, Cicero transversis itineribus in villam, quae a mari proxime aberat, fugit indeque navem conscendit, in Macedoniam transiturus. Unde aliquotiens in altum provectum cum modo venti adversi rettulissent, modo ipse iactationem maris pati non posset, taedium tandem eum et fugae et vitae cepit regressusque ad villam “Moriar” inquit “in patria saepe servata.” Satis constat, adventantibus percussoribus, servos fortiter fideliterque paratos fuisse ad dimicandum, ipsum deponi lecticam et quietos pati, quod sors iniqua cogeret, iussisse. Prominenti ex lectica et immotam cervicem praebenti caput praecisum est. Manus quoque abscissae; caput relatum est ad Antonium eiusque iussu cum dextra manu in rostris positum.

Quamdiu res publica Romana per eos gerebatur, quibus se ipsa commiserat, in eam curas cogitationesque fere omnes suas conferebat Cicero et plus operae ponebat in agendo quam in scribendo. Cum autem dominatu unius C. Iulii Caesaris omnia tenerentur, non se angoribus dedidit nec indignis homine docto voluptatibus. Fugiens conspectum Fori urbisque rura peragrabat abdebatque se, quantum licebat, et solus erat. Nihil agere autem cum animus non posset, existimavit honestissime molestias posse deponi, si se ad philosophiam rettulisset, cui adulescens multum temporis tribuerat, et omne studium curamque convertit ad scribendum: atque ut civibus etiam otiosus aliquid prodesse posset, elaboravit ut doctiores fierent et sapientiores, pluraque brevi tempore, eversa re publica, scripsit, quam multis annis ea stante scripserat. Sic facundiae et Latinarum litterarum parens evasit paruitque virorum sapientium praecepto, qui docent non solum ex malis eligere minima oportere, sed etiam excerpere ex his ipsis, si quid insit boni.

Multa exstant facete ab eo dicta. Cum Lentulum, generum suum, exiguae staturae hominem, vidisset longo gladio accinctum, “Quis” inquit “generum meum ad gladium adligavit?”—Matrona quaedam iuniorem se, quam erat, simulans dictitabat se triginta tantum annos habere; cui Cicero “Verum est,” inquit “nam hoc viginti annos audio.”—Caesar, altero consule mortuo die Decembris ultima, Caninium consulem hora septima in reliquam diei partem renuntiaverat; quem cum plerique irent salutatum de more, “Festinemus” inquit Cicero “priusquam abeat magistratu.” De eodem Caninio scripsit Cicero: “Fuit mirifica vigilantia Caninius, qui toto suo consulatu somnum non viderit.”

Featured: Cicero finding the tomb of Archemedes, by Paul Barbotti; painted in 1853.

Urbis Romae viri inlustres

I. Romani imperii exordium

Proca, rex Albanorum, Numitorem et Amulium filios habuit. Numitori, qui natu maior erat, regnum reliquit; sed Amulius, pulso fratre, regnavit et, ut eum subole privaret, Rheam Silviam, eius filiam, Vestae sacerdotem fecit, quae tamen Romulum et Remum geminos edidit. Ea re cognita Amulius ipsam in vincula coniecit, parvulos alveo impositos abiecit in Tiberim, qui tunc forte super ripas erat effusus; sed, relabente flumine, eos aqua in sicco reliquit. Vastae tum in iis locis solitudines erant. Lupa, ut fama traditum est, ad vagitum accurrit, infantes lingua lambit, ubera eorum ori matremque se gessit.

Cum lupa saepius ad parvulos veluti ad catulos reverteretur, Faustulus, pastor regius, re animadversa eos tulit in casam et Accae Larentiae coniugi dedit educandos. Adulti deinde hi inter pastores primo ludicris certaminibus vires auxere, deinde venando saltus peragrare et latrones a rapina pecorum arcere coeperunt. Quare cum iis insidiati essent latrones, Remus captus est, Romulus vi se defendit. Tum Faustulus, necessitate compulsus, indicavit Romulo quis esset eorum avus, quae mater. Romulus statim armatis pastoribus Albam properavit.

Interea Remum latrones ad Amulium regem perduxerunt, eum accusantes, quasi Numitoris agros infestare solitus esset; itaque Remus a rege Numitori ad supplicium traditus est; at cum Numitor, adulescentis vultum considerans, aetatem minimeque servilem indolem compararet, haud procul erat quin nepotem agnosceret. Nam Remus oris lineamentis erat matri simillimus aetasque expositionis temporibus congruebat. Ea res dum Numitoris animum anxium tenet, repente Romulus supervenit, fratrem liberat, interempto Amulio avum Numitorem in regnum restituit.

Deinde Romulus et Remus urbem in iisdem locis, ubi expositi ubique educati erant, condiderunt; sed orta inter eos contentione, uter nomen novae urbi daret eamque imperio regeret, auspicia decreverunt adhibere. Remus prior sex vultures, Romulus postea duodecim vidit. Sic Romulus, victor augurio, urbem Romam vocavit. Ad novae urbis tutelam sufficere vallum videbatur. Cuius angustias inridens cum Remus saltu id traiecisset, eum iratus Romulus interfecit, his increpans verbis: “Sic deinde, quicumque alius transiliet moenia mea!” Ita solus potitus est imperio Romulus.

II. Romulus, Romanorum rex primus (753-715 ACN)

Romulus imaginem urbis magis quam urbem fecerat; incolae deerant. Erat in proximo lucus; hunc asylum fecit. Et statim eo mira vis latronum pastorumque confugit. Cum vero uxores ipse populusque non haberent, legatos circa vicinas gentes misit, qui societatem conubiumque novo populo peterent. Nusquam benigne audita legatio est; ludibrium etiam additum: “Cur non feminis quoque asylum aperuistis? Id enim compar foret conubium.” Romulus, aegritudinem animi dissimulans, ludos parat; indici deinde finitimis spectaculum iubet. Multi convenere studio etiam videndae novae urbis, maxime Sabini cum liberis et coniugibus. Ubi spectaculi tempus venit eoque conversae mentes cum oculis erant, tum signo dato iuvenes Romani discurrunt, virgines rapiunt.

Haec fuit statim causa belli. Sabini enim ob virgines raptas bellum adversus Romanos sumpserunt, et cum Romae appropinquarent, Tarpeiam virginem nacti sunt, quae aquam forte extra moenia petitum ierat. Huius pater Romanae praeerat arci. Titus Tatius, Sabinorum dux, Tarpeiae optionem muneris dedit, si exercitum suum in Capitolium perduxisset. Illa petiit quod Sabini in sinistris manibus gererent, videlicet aureos anulos et armillas. Quibus dolose promissis, Tarpeia Sabinos in arcem perduxit, ubi Tatius scutis eam obrui iussit; nam et ea in laevis habuerant. Sic impia proditio celeri poena vindicata est.

Deinde Romulus ad certamen processit, et in eo loco, ubi nunc Romanum Forum est, pugnam conseruit. Primo impetu vir inter Romanos insignis, nomine Hostilius, fortissime dimicans cecidit; cuius interitu consternati Romani fugere coeperunt. Iam Sabini clamitabant: “Vicimus perfidos hospites, imbelles hostes. Nunc sciunt longe aliud esse virgines rapere, aliud pugnare cum viris.” Tunc Romulus, arma ad caelum tollens, Iovi aedem vovit, et exercitus seu forte seu divinitus restitit. Itaque proelium redintegratur; sed raptae mulieres crinibus passis ausae sunt se inter tela volantia inferre et hinc patres, hinc viros orantes, pacem conciliarunt.

Romulus, foedere cum Tatio icto, et Sabinos in urbem recepit et regnum cum Tatio sociavit. Verum haud ita multo post, occiso Tatio, ad Romulum potentatus omnis recidit. Centum deinde ex senioribus elegit, quorum consilio omnia ageret, quos senatores nominavit propter senectutem. Tres equitum centurias constituit, populum in triginta curias distribuit. His ita ordinatis, cum ad exercitum lustrandum contionem in campo ad Caprae paludem haberet, subito coorta est tempestas cum magno fragore tonitribusque et Romulus e conspectu ablatus est. Ad deos transisse vulgo creditus est; cui rei fidem fecit Iulius Proculus, vir nobilis. Orta enim inter patres et plebem seditione, in contionem processit, iureiurando adfirmans visum a se Romulum augustiore forma, eundemque praecipere ut seditionibus abstinerent et rem militarem colerent; futurum ut omnium gentium domini exsisterent. Aedes in colle Quirinali Romulo constituta, ipse pro deo cultus et Quirinus est appellatus.

III. Numa Pompilius, Romanorum rex secundus (716-673 ACN)

Successit Romulo Numa Pompilius, vir inclita iustitia et religione. Is Curibus, ex oppido Sabinorum, accitus est. Qui cum Romam venisset, ut populum ferum religione mitigaret, sacra plurima instituit. Aram Vestae consecravit, et ignem in ara perpetuo alendum virginibus dedit. Flaminem Iovis sacerdotem creavit eumque insigni veste et curuli sella adornavit. Dicitur quondam ipsum Iovem e caelo elicuisse. Hic, ingentibus fulminibus in urbem demissis, descendit in nemus Aventinum, ubi Numam docuit quibus sacris fulmina essent procuranda, et praeterea imperii certa pignora populo Romano daturum se esse promisit. Numa laetus rem populo nuntiavit. Postridie omnes ad aedes regias convenerunt silentesque exspectabant quid futurum esset. Atque sole orto delabitur e caelo scisso scutum, quod ancile appellavit Numa. Id ne furto auferri posset, Mamurium fabrum undecim scuta eadem forma fabricare iussit. Duodecim autem Salios Martis sacerdotes legit, qui ancilia, secreta illa imperii pignora, custodirent et Kalendis Martiis per urbem canentes et rite saltantes ferrent. Annum in duodecim menses ad cursum lunae descripsit; nefastos fastosque dies fecit; portas Iano gemino aedificavit ut esset index pacis et belli; nam apertus, in armis esse civitatem, clausus, pacatos circa omnes populos, significabat.

Leges quoque plurimas et utiles tulit Numa. Ut vero maiorem institutis suis auctoritatem conciliaret, simulavit sibi cum dea Egeria esse conloquia nocturna eiusque monitu se omnia, quae ageret, facere. Lucus erat, quem medium fons perenni rigabat aqua; eo saepe Numa sine arbitris se inferebat, velut ad congressum deae; ita omnium animos ea pietate imbuit, ut fides ac iusiurandum non minus quam legum et poenarum metus cives contineret. Bellum quidem nullum gessit, sed non minus civitati profuit quam Romulus. Morbo exstinctus in Ianiculo monte sepultus est. Ita duo deinceps reges, ille bello, hic pace, civitatem auxerunt. Romulus septem et triginta regnavit annos, Numa tres et quadraginta.

IV. Tullus Hostilius, Romanorum rex tertius (673-641 ACN)

Mortuo Numa Tullus Hostilius rex creatus est. Hic non solum proximo regi dissimilis, sed ferocior etiam Romulo fuit. Eo regnante bellum inter Albanos et Romanos exortum est. Ducibus Hostilio et Fufetio placuit rem paucorum certamine finiri. Erant apud Romanos trigemini fratres Horatii, tres apud Albanos Curiatii. Cum eis agunt reges ut pro sua quisque patria dimicent ferro. Foedus ictum est ea lege, ut, unde victoria, ibi imperium esset.

Icto foedere trigemini arma capiunt et in medium inter duas acies procedunt. Consederant utrimque duo exercitus. Datur signum, infestique armis terni iuvenes, magnorum exercituum animos gerentes, concurrunt. Ut primo concursu increpuere arma micantesque fulsere gladii, horror ingens spectantes perstringit. Consertis deinde manibus, statim duo Romani alius super alium exspirantes ceciderunt; tres Albani vulnerati. Ad casum Romanorum conclamavit gaudio exercitus Albanus. Romanos iam spes tota deserebat. Unum Horatium tres Curiatii circumsteterant. Forte is integer fuit; sed quia tribus impar erat, ut distraheret hostes, fugam capessivit, singulos per intervalla secuturos esse ratus. Iam aliquantum spatii ex eo loco, ubi pugnatum est, aufugerat, cum respiciens videt unum e Curiatiis haud procul ab sese abesse. In eum magno impetu redit, et dum Albanus exercitus inclamat Curiatiis ut opem ferant fratri, iam Horatius eum occiderat. Alterum deinde, priusquam tertius posset consequi, interfecit.

Iam singuli supererant, sed nec spe nec viribus pares. Alter erat intactus ferro et geminata victoria ferox; alter fessum vulnere, fessum cursu trahebat corpus. Nec illud proelium fuit. Romanus exsultans male sustinentem arma Curiatium conficit, iacentem spoliat. Romani ovantes ac gratulantes Horatium accipiunt et domum deducunt. Princeps ibat Horatius, trium fratrum spolia prae se gerens. Cui obvia fuit soror, quae desponsa fuerat uni ex Curiatiis, visoque super umeros fratris paludamento sponsi, quod ipsa confecerat, flere et crines solvere coepit. Movet ferocis iuvenis animum comploratio sororis in tanto gaudio publico; itaque stricto gladio transfigit puellam, simul eam verbis increpans: “Abi hinc cum immaturo amore ad sponsum, oblita fratrum, oblita patriae. Sic eat, quaecumque Romana lugebit hostem.”

Atrox id visum est facinus patribus plebique; quare raptus est in ius Horatius et apud iudices condemnatus. Iam accesserat lictor iniciebatque laqueum. Tum Horatius ad populum provocavit. Interea pater Horatii senex proclamabat filiam suam iure caesam esse; et iuvenem amplexus spoliaque Curiatiorum ostentans, orabat populum ne se, quem paulo ante cum egregia stirpe conspexissent, orbum liberis faceret. Non tulit populus patris lacrimas iuvenemque absolvit admiratione magis virtutis quam iure causae. Ut tamen caedes manifesta expiaretur, pater quibusdam sacrificiis peractis transmisit per viam tigillum et filium capite adoperto velut sub iugum misit; quod tigillum Sororium appellatum est.

Non diu pax Albana mansit; nam Mettius Fufetius, dux Albanorum, cum se invidiosum apud cives videret, quod bellum uno paucorum certamine finisset, ut rem corrigeret, Veientes Fidenatesque adversus Romanos concitavit. Ipse, a Tullo in auxilium arcessitus, aciem in collem subduxit, ut fortunam belli exspectaret et sequeretur. Qua re Tullus intellecta magna voce ait suo illud iussu Mettium facere, ut hostes a tergo circumvenirentur. Quo audito hostes territi et victi sunt. Postero die Mettius cum ad gratulandum Tullo venisset, iussu illius quadrigis religatus et in diversa distractus est. Deinde Tullus Albam propter ducis perfidiam diruit et Albanos Romam transire iussit.

Roma interim crevit Albae ruinis; duplicatus est civium numerus; mons Caelius urbi additus et, quo frequentius habitaretur, eam sedem Tullus regiae cepit ibique deinde habitavit. Auctarum virium fiducia elatus bellum Sabinis indixit. Pestilentia insecuta est; nulla tamen ab armis quies dabatur. Credebat enim rex bellicosus salubriora militiae quam domi esse iuvenum corpora, sed ipse quoque diuturno morbo est implicitus. Tunc vero adeo fracti simul cum corpore sunt spiritus illi feroces, ut nulli rei posthac nisi sacris operam daret. Memorant Tullum fulmine ictum cum domo conflagrasse. Tullus magna gloria belli regnavit annos duos et triginta.

V. Ancus Marcius, Romanorum rex quartus (641-616 ACN)

Tullo mortuo Ancum Marcium regem populus creavit. Numae Pompilii nepos Ancus Marcius erat, aequitate et religione avo similis. Tunc Latini, cum quibus Tullo regnante ictum foedus erat, sustulerant animos, et incursionem in agrum Romanum fecerunt. Ancus, priusquam eis bellum indiceret, legatum misit, qui res repeteret, eumque morem posteri acceperunt. Id autem hoc modo fiebat. Legatus, ubi ad fines eorum venit a quibus res repetuntur, capite velato “Audi, Iuppiter,” inquit “audite, fines huius populi. Ego sum publicus nuntius populi Romani; verbis meis fides sit.” Deinde peragit postulata. Si non deduntur res quas exposcit, hastam in fines hostium emittit bellumque ita indicit. Legatus, qui ea de re mittitur, Fetialis ritusque belli indicendi Ius Fetiale appellatur.

Legato Romano res repetenti superbe responsum est a Latinis; quare bellum hoc modo eis indictum est. Ancus, exercitu conscripto, profectus Latinos fudit et compluribus oppidis deletis cives Romam traduxit. Cum autem in tanta hominum multitudine facinora clandestina fierent, Ancus carcerem in media urbe ad terrorem increscentis audaciae aedificavit. Idem nova moenia urbi circumdedit, Ianiculum montem ponte sublicio in Tiberi facto urbi coniunxit, in ore Tiberis Ostiam urbem condidit. Pluribus aliis rebus intra paucos annos confectis; immatura morte praereptus obiit.

VI. Lucius Tarquinius Priscus, Romanorum rex quintus (616-578 ACN)

Anco regnante Lucius Tarquinius, Tarquiniis, ex Etruriae urbe, profectus, cum coniuge et fortunis omnibus Romam commigravit. Additur haec fabula: advenienti aquila pilleum sustulit et super carpentum, cui Tarquinius insidebat, cum magno clangore volitans rursus capiti apte reposuit; inde sublimis abiit. Tanaquil coniux, caelestium prodigiorum perita, regnum ei portendi intellexit; itaque, virum complexa, excelsa et alta sperare eum iussit. Has spes cogitationesque secum portantes urbem ingressi sunt, domicilioque ibi comparato Tarquinius pecunia et industria dignitatem atque etiam Anci regis familiaritatem consecutus est; a quo tutor liberis relictus regnum intercepit et ita administravit, quasi iure adeptus esset.

Tarquinius Priscus Latinos bello domuit; Circum Maximum aedificavit; de Sabinis triumphavit; murum lapideum urbi circumdedit. Equitum centurias duplicavit, nomina mutare non potuit, deterritus, ut ferunt, Atti Navii auctoritate. Attus enim, ea tempestate augur inclitus, id fieri posse negabat, nisi aves addixissent; iratus rex in experimentum artis eum interrogavit, fierine posset quod ipse mente concepisset; Attus augurio acto fieri posse respondit. “Atqui hoc” inquit rex “agitabam, num cotem illam secare novacula possem.” “Potes ergo” inquit augur, et rex secuisse dicitur. Tarquinius filium tredecim annorum, quod in proelio hostem percussisset, praetexta bullaque donavit; unde haec ingenuorum puerorum insignia esse coeperunt.

Supererant duo Anci filii, qui, aegre ferentes se paterno regno fraudatos esse, regi insidias paraverunt. Ex pastoribus duos ferocissimos deligunt ad patrandum facinus. Ei simulata rixa in vestibulo regiae tumultuantur. Quorum clamor cum penitus in regiam pervenisset, vocati ad regem pergunt. Primo uterque vociferari coepit et certatim alter alteri obstrepere. Cum vero iussi essent in vicem dicere, unus ex composito rem orditur; dumque intentus in eum se rex totus avertit, alter elatam securim in eius caput deiecit, et relicto in vulnere telo ambo foras se proripiunt.

VII. Servius Tullius, Romanorum rex sextus (578-534 ACN)

Post hunc Servius Tullius suscepit imperium, genitus ex nobili femina, captiva tamen et famula. Qui cum in domo Tarquinii Prisci educaretur, ferunt prodigium visu eventuque mirabile accidisse. Flammae species pueri dormientis caput amplexa est. Hoc visu Tanaquil summam ei dignitatem portendi intellexit coniugique suasit ut eum haud secus ac suos liberos educaret. Is postquam adolevit, et fortitudine et consilio insignis fuit. In proelio quodam, in quo rex Tarquinius adversus Sabinos conflixit, militibus segnius dimicantibus, raptum signum in hostem misit. Cuius recipiendi gratia Romani tam acriter pugnaverunt, ut et signum et victoriam referrent. Quare a Tarquinio gener adsumptus est; et cum Tarquinius occisus esset, Tanaquil, Tarquinii uxor, mortem eius celavit, populumque ex superiore parte aedium adlocuta ait regem grave quidem, sed non letale vulnus accepisse, eumque petere, ut interim dum convalesceret, Servio Tullio dicto audientes essent. Sic Servius Tullius regnare coepit, sed recte imperium administravit. Sabinos subegit; montes tres, Quirinalem, Viminalem, Esquilinum urbi adiunxit; fossas circa murum duxit. Idem censum ordinavit, et populum in classes et centurias distribuit.

Servius Tullius aliquod urbi decus addere volebat. Iam tum inclitum erat Dianae Ephesiae fanum. Id communiter a civitatibus Asiae factum fama ferebat. Itaque Latinorum populis suasit ut et ipsi fanum Dianae cum populo Romano Romae in Aventino monte aedificarent. Quo facto, bos mirae magnitudinis cuidam Latino nata dicitur, et responsum somnio datum eum populum summam imperii habiturum, cuius civis bovem illam Dianae immolasset. Latinus bovem ad fanum Dianae egit et causam sacerdoti Romano exposuit. Ille callidus dixit prius eum vivo flumine manus abluere debere. Latinus dum ad Tiberim descendit, sacerdos bovem immolavit. Ita imperium civibus sibique gloriam adquisivit.

Servius Tullius filiam alteram ferocem, mitem alteram habens, cum Tarquinii filios pari esse animo videret, ferocem miti, mitem feroci in matrimonium dedit, ne duo violenta ingenia matrimonio iungerentur. Sed mites seu forte seu fraude perierunt; feroces morum similitudo coniunxit. Statim Tarquinius a Tullia incitatus advocato senatu regnum paternum repetere coepit. Qua re audita Servius dum ad Curiam contendit, iussu Tarquinii per gradus deiectus et domum refugiens interfectus est. Tullia carpento vecta in Forum properavit et coniugem e Curia evocatum prima regem salutavit; cuius iussu cum e turba ac tumultu decessisset domumque rediret, viso patris corpore, cunctantem et frena mulionem inhibentem super ipsum corpus carpentum agere iussit, unde vicus ille Sceleratus dictus est. Servius Tullius regnavit annos quattuor et quadraginta.

VIII. Tarquinius Superbus, Romanorum rex septimus et ultimus (534-510 ACN)

Tarquinius Superbus regnum sceleste occupavit. Tamen bello strenuus Latinos Sabinosque domuit. Urbem Gabios in potestatem redegit fraude Sexti filii. Is cum indigne ferret eam urbem a patre expugnari non posse, ad Gabinos se contulit, patris saevitiam in se conquerens. Benigne a Gabinis exceptus paulatim eorum benevolentiam consequitur, fictis blanditiis ita eos adliciens, ut apud omnes plurimum posset, et ad postremum dux belli eligeretur. Tum e suis unum ad patrem mittit sciscitatum quidnam se facere vellet. Pater nuntio filii nihil respondit, sed velut deliberabundus in hortum transiit ibique inambulans sequente nuntio altissima papaverum capita baculo decussit. Nuntius, fessus exspectando, rediit Gabios. Sextus, cognito silentio patris et facto, intellexit quid vellet pater. Primores civitatis interemit patrique urbem sine ulla dimicatione tradidit.

Postea rex Ardeam urbem obsidebat. Ibi cum in castris essent, Tarquinius Collatinus, sorore regis natus, forte cenabat apud Sextum Tarquinium cum iuvenibus regiis. Incidit de uxoribus mentio; cum suam unusquisque laudaret, placuit experiri. Itaque citatis equis Romam avolant; regias nurus in convivio et luxu deprehendunt. Pergunt inde Collatiam; Lucretiam, Collatini uxorem, inter ancillas lanae deditam inveniunt. Ea ergo ceteris praestare iudicatur. Paucis interiectis diebus Sextus Collatiam rediit et Lucretiae vim attulit. Illa postero die, advocatis patre et coniuge, rem exposuit et se cultro, quem sub veste abditum habebat, occidit. Conclamat vir paterque et in exitium regum coniurant. Tarquinio Romam redeunti clausae sunt urbis portae et exsilium indictum.

In antiquis annalibus memoriae haec sunt prodita. Anus hospita atque incognita ad Tarquinium quondam Superbum regem adiit, novem libros ferens, quos esse dicebat divina oracula: eos se velle venumdare. Tarquinius pretium percontatus est: mulier nimium atque immensum poposcit. Rex, quasi anus aetate desiperet, derisit. Tum illa foculum cum igni apponit et tres libros ex novem deurit; et, ecquid reliquos sex eodem pretio emere vellet, regem interrogavit. Sed Tarquinius id multo risit magis, dixitque anum iam procul dubio delirare. Mulier ibidem statim tres alios libros exussit; atque id ipsum denuo placide rogat, ut tres reliquos eodem illo pretio emat. Tarquinius ore iam serio atque attentiore animo fit; eam constantiam confidentiamque non neglegendam intellegit: libros tres reliquos mercatur nihilo minore pretio quam quod erat petitum pro omnibus. Sed eam mulierem tunc a Tarquinio digressam postea nusquam loci visam constitit. Libri tres in sacrario conditi Sibyllinique appellati. Ad eos, quasi ad oraculum, Quindecemviri adeunt, cum dii immortales publice consulendi sunt.

Featured: Combat of the Horatii and the Curiatii, by Giuseppe Cesari; painted ca. 1612-1613.