Marcus Tullius Cicero, equestri genere, Arpini, quod est Volscorum oppidum, natus est. Ex eius avis unus verrucam in extremo naso sitam habuit, ciceris grano similem; inde cognomen Ciceronis genti inditum. Suadentibus quibusdam ut id nomen mutaret, “Dabo operam” inquit “ut istud cognomen nobilissimorum nominum splendorem vincat.” Cum a patre Romam missus, ubi celeberrimorum magistrorum scholis interesset, eas artes disceret, quibus aetas puerilis ad humanitatem solet informari, tanto successu tantaque cum praeceptorum tum ceterorum discipulorum admiratione id fecit, ut, cum fama de Ciceronis ingenio et doctrina ad alios manasset, non pauci, qui eius videndi et audiendi gratia scholas adirent, reperti esse dicantur.
Cum nulla re magis ad summos in re publica honores viam muniri posse intellegeret quam arte dicendi et eloquentia, toto animo in eius studium incubuit, in quo quidem ita versatus est, ut non solum eos, qui in Foro et iudiciis causas perorarent, studiose sectaretur, sed privatim quoque diligentissime se exerceret. Primum eloquentiam et libertatem adversus Sullanos ostendit. Nam cum Roscium quendam, parricidii accusatum, ob Chrysogoni, Sullae liberti, qui in eius adversariis erat, potentiam nemo defendere auderet, tanta eloquentiae vi eum defendit Cicero, ut iam tum in arte dicendi nullus ei par esse videretur. Ex quo invidiam veritus Athenas studiorum gratia petiit, ubi Antiochum philosophum studiose audivit. Inde eloquentiae causa Rhodum se contulit, ubi Molonem, Graecum rhetorem tum disertissimum, magistrum habuit. Qui cum Ciceronem dicentem audivisset, flevisse dicitur, quod per hunc Graecia eloquentiae laude privaretur.
Romam reversus quaestor Siciliam habuit. Nullius vero quaestura aut gratior aut clarior fuit; cum magna tum esset annonae difficultas, initio molestus erat Siculis, quos cogeret frumenta in urbem mittere; postea vero, diligentiam et iustitiam et comitatem eius experti, maiores quaestori suo honores quam ulli umquam praetori detulerunt. E Sicilia reversus Romam in causis dicendis ita floruit, ut inter omnes causarum patronos et esset et haberetur princeps.
Consul deinde factus L. Sergii Catilinae coniurationem singulari virtute, constantia, cura compressit. Catilinae proavum, M. Sergium, incredibili fortitudine fuisse Plinius refert. Stipendia is fecit secundo bello Punico. Secundo stipendio dextram manum perdidit: stipendiis duobus ter et vicies vulneratus est: ob id neutra manu, neutro pede satis utilis, plurimisque postea stipendiis debilis miles erat. Bis ab Hannibale captus, bis vinculorum eius profugus, viginti mensibus nullo non die in catenis aut compedibus custoditus. Sinistra manu sola quater pugnavit, duobus equis, insidente eo, suffossis. Dextram sibi ferream fecit eaque religata proeliatus Cremonam obsidione exemit, Placentiam tutatus est, duodena castra hostium in Gallia cepit. Ceteri profecto, Plinius addit, victores hominum fuere, Sergius vicit etiam fortunam.
Singularem huius viri gloriam foede dehonestavit pronepotis scelus. Hic enim rei familiaris, quam profuderat, inopia multorumque scelerum conscientia in furorem actus et dominandi cupiditate incensus indignatusque, quod in petitione consulatus repulsam passus esset, coniuratione facta senatum confodere, consules trucidare, urbem incendere, diripere aerarium constituerat. Actum erat de pulcherrimo imperio, nisi illa coniuratio in Ciceronem et Antonium consules incidisset, quorum alter industria rem patefecit, alter manu oppressit. Cum Cicero, habito senatu, in praesentem reum perorasset, Catilina, incendium suum ruina se restincturum esse minitans, Roma profugit et ad exercitum, quem paraverat, proficiscitur, signa inlaturus urbi. Sed socii eius, qui in urbe remanserant, comprehensi in carcere necati sunt. A. Fulvius, vir senatorii ordinis, filium, iuvenem et ingenio et forma inter aequales nitentem, pravo consilio Catilinae amicitiam secutum inque castra eius ruentem, ex medio itinere retractum supplicio mortis adfecit, praefatus non se Catilinae illum adversus patriam, sed patriae adversus Catilinam genuisse.
Neque eo magis ab incepto Catilina destitit, sed infestis signis Romam petens Antonii exercitu opprimitur. Quam atrociter dimicatum sit exitus docuit: nemo hostium bello superfuit; quem quisque in pugnando ceperat locum, eum amissa anima tegebat. Catilina longe a suis inter hostium cadavera repertus est: pulcherrima morte, si pro patria sic concidisset! Senatus populusque Romanus Ciceronem patrem patriae appellavit. Cicero ipse in oratione pro Sulla palam praedicat consilium patriae servandae fuisse iniectum sibi a diis, cum Catilina coniurasset adversus eam. “O dii immortales,” inquit “vos profecto incendistis tum animum meum cupiditate conservandae patriae. Vos avocastis me a cogitationibus omnibus ceteris et convertistis ad salutem unam patriae. Vos denique praetulistis menti meae clarissimum lumen in tenebris tantis erroris et inscientiae. Tribuam enim vobis, quae sunt vestra. Nec vero possum tantum dare ingenio meo, ut dispexerim sponte mea in tempestate illa turbulentissima rei publicae, quid esset optimum factu.”
Paucis post annis Ciceroni diem dixit Clodius tribunus plebis, quod cives Romanos indicta causa necavisset. Senatus maestus, tamquam in publico luctu, veste mutata pro eo deprecabatur. Cicero, cum posset armis salutem suam defendere, maluit urbe cedere quam sua causa caedem fieri. Proficiscentem omnes boni flentes prosecuti sunt. Dein Clodius edictum proposuit ut Marco Tullio igni et aqua interdiceretur: illius domum et villas incendit. Sed vis illa non diuturna fuit, mox enim totus fere populus Romanus ingenti desiderio Ciceronis reditum flagitare coepit et maximo omnium ordinum studio Cicero in patriam revocatus est. Nihil per totam vitam Ciceroni itinere, quo in patriam rediit, accidit iucundius. Obviam ei redeunti ab universis itum est: domus eius publica pecunia restituta est.
Gravissimae illa tempestate inter Caesarem et Pompeium ortae sunt inimicitiae, ut res nisi bello dirimi non posse videretur. Cicero quidem summo studio enitebatur ut eos inter se reconciliaret et a belli civilis calamitatibus deterreret, sed cum neutrum ad pacem ineundam permovere posset, Pompeium secutus est. Sed victo Pompeio, a Caesare victore veniam ultro accepit. Quo interfecto Octavianum, Caesaris heredem, fovit, Antonium impugnavit effecitque ut a senatu hostis iudicaretur.
Sed Antonius, inita cum Octaviano societate, Ciceronem iam diu sibi inimicum proscripsit. Qua re audita, Cicero transversis itineribus in villam, quae a mari proxime aberat, fugit indeque navem conscendit, in Macedoniam transiturus. Unde aliquotiens in altum provectum cum modo venti adversi rettulissent, modo ipse iactationem maris pati non posset, taedium tandem eum et fugae et vitae cepit regressusque ad villam “Moriar” inquit “in patria saepe servata.” Satis constat, adventantibus percussoribus, servos fortiter fideliterque paratos fuisse ad dimicandum, ipsum deponi lecticam et quietos pati, quod sors iniqua cogeret, iussisse. Prominenti ex lectica et immotam cervicem praebenti caput praecisum est. Manus quoque abscissae; caput relatum est ad Antonium eiusque iussu cum dextra manu in rostris positum.
Quamdiu res publica Romana per eos gerebatur, quibus se ipsa commiserat, in eam curas cogitationesque fere omnes suas conferebat Cicero et plus operae ponebat in agendo quam in scribendo. Cum autem dominatu unius C. Iulii Caesaris omnia tenerentur, non se angoribus dedidit nec indignis homine docto voluptatibus. Fugiens conspectum Fori urbisque rura peragrabat abdebatque se, quantum licebat, et solus erat. Nihil agere autem cum animus non posset, existimavit honestissime molestias posse deponi, si se ad philosophiam rettulisset, cui adulescens multum temporis tribuerat, et omne studium curamque convertit ad scribendum: atque ut civibus etiam otiosus aliquid prodesse posset, elaboravit ut doctiores fierent et sapientiores, pluraque brevi tempore, eversa re publica, scripsit, quam multis annis ea stante scripserat. Sic facundiae et Latinarum litterarum parens evasit paruitque virorum sapientium praecepto, qui docent non solum ex malis eligere minima oportere, sed etiam excerpere ex his ipsis, si quid insit boni.
Multa exstant facete ab eo dicta. Cum Lentulum, generum suum, exiguae staturae hominem, vidisset longo gladio accinctum, “Quis” inquit “generum meum ad gladium adligavit?”—Matrona quaedam iuniorem se, quam erat, simulans dictitabat se triginta tantum annos habere; cui Cicero “Verum est,” inquit “nam hoc viginti annos audio.”—Caesar, altero consule mortuo die Decembris ultima, Caninium consulem hora septima in reliquam diei partem renuntiaverat; quem cum plerique irent salutatum de more, “Festinemus” inquit Cicero “priusquam abeat magistratu.” De eodem Caninio scripsit Cicero: “Fuit mirifica vigilantia Caninius, qui toto suo consulatu somnum non viderit.”
Cum nulla re magis ad summos in re publica honores viam muniri posse intellegeret quam arte dicendi et eloquentia, toto animo in eius studium incubuit, in quo quidem ita versatus est, ut non solum eos, qui in Foro et iudiciis causas perorarent, studiose sectaretur, sed privatim quoque diligentissime se exerceret. Primum eloquentiam et libertatem adversus Sullanos ostendit. Nam cum Roscium quendam, parricidii accusatum, ob Chrysogoni, Sullae liberti, qui in eius adversariis erat, potentiam nemo defendere auderet, tanta eloquentiae vi eum defendit Cicero, ut iam tum in arte dicendi nullus ei par esse videretur. Ex quo invidiam veritus Athenas studiorum gratia petiit, ubi Antiochum philosophum studiose audivit. Inde eloquentiae causa Rhodum se contulit, ubi Molonem, Graecum rhetorem tum disertissimum, magistrum habuit. Qui cum Ciceronem dicentem audivisset, flevisse dicitur, quod per hunc Graecia eloquentiae laude privaretur.
Romam reversus quaestor Siciliam habuit. Nullius vero quaestura aut gratior aut clarior fuit; cum magna tum esset annonae difficultas, initio molestus erat Siculis, quos cogeret frumenta in urbem mittere; postea vero, diligentiam et iustitiam et comitatem eius experti, maiores quaestori suo honores quam ulli umquam praetori detulerunt. E Sicilia reversus Romam in causis dicendis ita floruit, ut inter omnes causarum patronos et esset et haberetur princeps.
Consul deinde factus L. Sergii Catilinae coniurationem singulari virtute, constantia, cura compressit. Catilinae proavum, M. Sergium, incredibili fortitudine fuisse Plinius refert. Stipendia is fecit secundo bello Punico. Secundo stipendio dextram manum perdidit: stipendiis duobus ter et vicies vulneratus est: ob id neutra manu, neutro pede satis utilis, plurimisque postea stipendiis debilis miles erat. Bis ab Hannibale captus, bis vinculorum eius profugus, viginti mensibus nullo non die in catenis aut compedibus custoditus. Sinistra manu sola quater pugnavit, duobus equis, insidente eo, suffossis. Dextram sibi ferream fecit eaque religata proeliatus Cremonam obsidione exemit, Placentiam tutatus est, duodena castra hostium in Gallia cepit. Ceteri profecto, Plinius addit, victores hominum fuere, Sergius vicit etiam fortunam.
Singularem huius viri gloriam foede dehonestavit pronepotis scelus. Hic enim rei familiaris, quam profuderat, inopia multorumque scelerum conscientia in furorem actus et dominandi cupiditate incensus indignatusque, quod in petitione consulatus repulsam passus esset, coniuratione facta senatum confodere, consules trucidare, urbem incendere, diripere aerarium constituerat. Actum erat de pulcherrimo imperio, nisi illa coniuratio in Ciceronem et Antonium consules incidisset, quorum alter industria rem patefecit, alter manu oppressit. Cum Cicero, habito senatu, in praesentem reum perorasset, Catilina, incendium suum ruina se restincturum esse minitans, Roma profugit et ad exercitum, quem paraverat, proficiscitur, signa inlaturus urbi. Sed socii eius, qui in urbe remanserant, comprehensi in carcere necati sunt. A. Fulvius, vir senatorii ordinis, filium, iuvenem et ingenio et forma inter aequales nitentem, pravo consilio Catilinae amicitiam secutum inque castra eius ruentem, ex medio itinere retractum supplicio mortis adfecit, praefatus non se Catilinae illum adversus patriam, sed patriae adversus Catilinam genuisse.
Neque eo magis ab incepto Catilina destitit, sed infestis signis Romam petens Antonii exercitu opprimitur. Quam atrociter dimicatum sit exitus docuit: nemo hostium bello superfuit; quem quisque in pugnando ceperat locum, eum amissa anima tegebat. Catilina longe a suis inter hostium cadavera repertus est: pulcherrima morte, si pro patria sic concidisset! Senatus populusque Romanus Ciceronem patrem patriae appellavit. Cicero ipse in oratione pro Sulla palam praedicat consilium patriae servandae fuisse iniectum sibi a diis, cum Catilina coniurasset adversus eam. “O dii immortales,” inquit “vos profecto incendistis tum animum meum cupiditate conservandae patriae. Vos avocastis me a cogitationibus omnibus ceteris et convertistis ad salutem unam patriae. Vos denique praetulistis menti meae clarissimum lumen in tenebris tantis erroris et inscientiae. Tribuam enim vobis, quae sunt vestra. Nec vero possum tantum dare ingenio meo, ut dispexerim sponte mea in tempestate illa turbulentissima rei publicae, quid esset optimum factu.”
Paucis post annis Ciceroni diem dixit Clodius tribunus plebis, quod cives Romanos indicta causa necavisset. Senatus maestus, tamquam in publico luctu, veste mutata pro eo deprecabatur. Cicero, cum posset armis salutem suam defendere, maluit urbe cedere quam sua causa caedem fieri. Proficiscentem omnes boni flentes prosecuti sunt. Dein Clodius edictum proposuit ut Marco Tullio igni et aqua interdiceretur: illius domum et villas incendit. Sed vis illa non diuturna fuit, mox enim totus fere populus Romanus ingenti desiderio Ciceronis reditum flagitare coepit et maximo omnium ordinum studio Cicero in patriam revocatus est. Nihil per totam vitam Ciceroni itinere, quo in patriam rediit, accidit iucundius. Obviam ei redeunti ab universis itum est: domus eius publica pecunia restituta est.
Gravissimae illa tempestate inter Caesarem et Pompeium ortae sunt inimicitiae, ut res nisi bello dirimi non posse videretur. Cicero quidem summo studio enitebatur ut eos inter se reconciliaret et a belli civilis calamitatibus deterreret, sed cum neutrum ad pacem ineundam permovere posset, Pompeium secutus est. Sed victo Pompeio, a Caesare victore veniam ultro accepit. Quo interfecto Octavianum, Caesaris heredem, fovit, Antonium impugnavit effecitque ut a senatu hostis iudicaretur.
Sed Antonius, inita cum Octaviano societate, Ciceronem iam diu sibi inimicum proscripsit. Qua re audita, Cicero transversis itineribus in villam, quae a mari proxime aberat, fugit indeque navem conscendit, in Macedoniam transiturus. Unde aliquotiens in altum provectum cum modo venti adversi rettulissent, modo ipse iactationem maris pati non posset, taedium tandem eum et fugae et vitae cepit regressusque ad villam “Moriar” inquit “in patria saepe servata.” Satis constat, adventantibus percussoribus, servos fortiter fideliterque paratos fuisse ad dimicandum, ipsum deponi lecticam et quietos pati, quod sors iniqua cogeret, iussisse. Prominenti ex lectica et immotam cervicem praebenti caput praecisum est. Manus quoque abscissae; caput relatum est ad Antonium eiusque iussu cum dextra manu in rostris positum.
Quamdiu res publica Romana per eos gerebatur, quibus se ipsa commiserat, in eam curas cogitationesque fere omnes suas conferebat Cicero et plus operae ponebat in agendo quam in scribendo. Cum autem dominatu unius C. Iulii Caesaris omnia tenerentur, non se angoribus dedidit nec indignis homine docto voluptatibus. Fugiens conspectum Fori urbisque rura peragrabat abdebatque se, quantum licebat, et solus erat. Nihil agere autem cum animus non posset, existimavit honestissime molestias posse deponi, si se ad philosophiam rettulisset, cui adulescens multum temporis tribuerat, et omne studium curamque convertit ad scribendum: atque ut civibus etiam otiosus aliquid prodesse posset, elaboravit ut doctiores fierent et sapientiores, pluraque brevi tempore, eversa re publica, scripsit, quam multis annis ea stante scripserat. Sic facundiae et Latinarum litterarum parens evasit paruitque virorum sapientium praecepto, qui docent non solum ex malis eligere minima oportere, sed etiam excerpere ex his ipsis, si quid insit boni.
Multa exstant facete ab eo dicta. Cum Lentulum, generum suum, exiguae staturae hominem, vidisset longo gladio accinctum, “Quis” inquit “generum meum ad gladium adligavit?”—Matrona quaedam iuniorem se, quam erat, simulans dictitabat se triginta tantum annos habere; cui Cicero “Verum est,” inquit “nam hoc viginti annos audio.”—Caesar, altero consule mortuo die Decembris ultima, Caninium consulem hora septima in reliquam diei partem renuntiaverat; quem cum plerique irent salutatum de more, “Festinemus” inquit Cicero “priusquam abeat magistratu.” De eodem Caninio scripsit Cicero: “Fuit mirifica vigilantia Caninius, qui toto suo consulatu somnum non viderit.”
Featured: Cicero finding the tomb of Archemedes, by Paul Barbotti; painted in 1853.